Fernando Pessoa: Οι μάσκες κι ο καθρέφτης

«Σε κάθε άνθρωπο υπάρχουν τρεις Γιάννηδες: ο Γιάννης όπως είναι, ο Γιάννης όπως τον νομίζει ο εαυτός του κι ο Γιάννης όπως τον νομίζουν οι άλλοι». Τάδε έφη Wendell Holmes, ένας αμερικανός συγγραφέας του 19ου αιώνα.
Ο Λουίτζι Πιραντέλο που πολύ τον απασχόλησε το θέμα της πολλαπλότητας του ατόμου, προχωρόντας ακόμα περισσότερο, υποστηρίζει ότι ο πρώτος Γιάννης δεν υπάρχει καν. Υπάρχουν μόνο οι άλλοι δύο αλλά κι αυτοί δεν είναι δύο μόνο, είναι αμέτρητοι.
«Ο καθένας μας δεν είναι αυτό που νομίζει αλλά είναι ένας, κανένας και εκατό χιλιάδες, ανάλογα με το πώς βλέπει τούτο ή εκείνο το πρόσωπο και πάντα αλλιώτικος απ’ ό, τι πλάθει ο ίδιος τον εαυτό του μέσα στο μυαλό του. Γι’ αυτό η ηθική καταστροφή είναι τεράστια όταν ένας ηθικός καθρέφτης του αποκαλύπτει ξαφνικά την εικόνα του εαυτού του όπως τη βλέπουν οι άλλου, δηλαδή τι είναι για τους άλλους. Έτσι ο καθένας μας έχει άπειρες μορφές για τους τρίτους. Ο καθένας μας πιστεύει πως ο εαυτός του είναι ένας. Μα γελιέται. Ο καθένας μας είναι τόσο πολλοί όσες και οι δυνατότητες που υπάρχουν μέσα μας. Κι εμείς οι ίδιοι δεν ξέρουμε παρά μονάχα ένα μέρος του εαυτού μας και σίγουρα, το λιγότερο σημαντικό.»
«Νομίζω- λέει και πάλι ο Σικελός δραματουργός -πως η ζωή είναι μια θλιβερή φάρσα. Γιατί έχουμε μέσα μας – χωρίς να μπορούμε να ξέρουμε πως , γιατί κι από που- την ανάγκη να εξαπατούμε αδιάκοπα τον εαυτό μας δημιουργώντας μια πραγματικότητα (μια για τον καθένα και ποτέ τη ίδια για όλους) που κάθε τόσο αποδεικνύεται μάταιη και φανατστική… όταν ένας άνθρωπος ζει, ζει και δε φαίνετια. Αν του βάλουμε μπροστά του έναν καθρέφτη, τότε ή μένει κατάπληκτος απ’ την όψη του ή στριφογυρίζει τα μάτια του για να μη δει τον εαυτό του ή έξω φρενών φτύνει την εικόνα του ή οργισμένος δίνει μια γροθιά για να την καταστρέψει…»

Ο πορτογάλος ποιητής Φερνάρντο Πεσσόα (1888-1935) προχώρησε με το έργο του και τη ζωή του πολύ περισσότερο απ’ τις παραπάνω θεωρίες, αρνούμενος και ταυτόχρονα αναζητώντας τον εαυτό του, κατασκευάζοντας αντ’ αυτού δεκάδες πραγματικά πρόσωπα προκειμένου να ξεφύγει απ’ το δικό του.

Δεν είμαι τίποτα
Ποτέ δεν θα είμαι τίποτα
Δεν μπορώ να θέλω να είμαι τίποτα
Εκτός αυτού, φέρω μέσα μου όλα τα όνειρα
του κόσμου

Μετά το θάνατο του, βρέθηκε στ σπίτι του ένα μπαούλο με 25.000 χειρόγραφα που δεν είχαν ποτέ εκδοθεί κι απ’ τα οποία οι ειδικοί έφεραν στο φως 72 ετερώνυμους και ημί –ετρερώνυμους. Όλοι με το δικό τους ύφος, τη δική τους βιογραφία, υπογράφουν ποιήματα, άρθρα, αποσπασματικά κείμενα. Όπως το διατυπώνει ο ίδιος ο Πεσσόα:.

Στο καθένα από αυτά τα πρόσωπα έθεσα μια διαφορετική έννοια της ζωής, όλες όμως αντλούν την ουσία τους από το σπουδαίο μυστήριο της ύπαρξης

Η περίπτωση του Πεσσόα – μοναδική στα λογοτεχνικά χρονικά- έδωσε λαβή σε κάθε λογής ψυχαναλυτικές ερμηνείες. Η δυστυχισμένη του ύπαρξη κι η απελπισία που βάραινε τη μοναχική του ζωή, τον περιόρισαν να ζει αποσπασμένο απ’ τον εαυτό του και παρατηρητή. Έτσι η δημιουργία του φανταστικού κόσμου των ετερωνύμων ήνταν μια διέξοδος διανοητικής ψυχαγωγίας απ’ το προσωπικό του μηδέν, μια ειρωνική εκδίκηση ενάντια στον εαυτό του, μια προσπάθεια να ζήσει έστω και τεχνητά ως διαμεσολαβητής άλλων.

Εννοείται πως αγνοώ αν είναι αυτοί
που δεν υπάρχουν ή μήπως ο ανύπαρκτος
είμαι εγώ: σε κάτι τέτοιες περιπτώσεις
δεν πρέπει να είμαστε δογματικοί

Στο πέρας τούτης της ημέρας
απομένει ό,τι απέμενε από χθες,
ό, τι θ’ απομείνει κι αύριο:
η ακόρεστη αγωνία, αγωνία απύθμενη του να είμαι
πάντα ο ίδιος και πάντα ένας άλλος