Γιαννούλης Χαλεπάς, 1851-1938

Γύρω στα 15 μου αντίκρυσα για πρώτη φορά την «Κοιμωμένη» του Χαλεπά, όμορφη αν και οξειδωμένη πια απ’ τη φθορά του χρόνου, μαγευτική σαν την Ωραία Κοιμωμένη του παραμυθιού και απόκοσμο σύμβολο της πρόωρα χαμένης νιότης της Σοφίας Αφεντάκη.
Από τότε στη συνείδηση μου ο Χαλεπάς εγγράφτηκε σαν καλλιτέχνης τυλιγμένος από μιαν αύρα μυστηρίου που πάντα περιβάλλει τις μεγάλες μορφές.
Είδα λίγα έργα του στη μόνιμη συλλογή της Γλυπτοθήκης πέρυσι το καλοκαίρι κι έμελλε να εμπλουτίσω τις οπτικές μου γνώσεις πριν από λίγες μέρες, με την αναδρομική του Χαλεπά στη Γλυπτοθήκη στο Γουδί.
Έχοντας ελάχιστες γνώσεις γύρω απ’ τη Γλυπτική και αντιμετωπίζοντας την πάντα σαν μια δύσκολη τέχνη, ο Χαλεπάς με συνεπήρε και με συγκίνησε.
Δεν απέφυγα τη σύγκριση με την Κλωντέλ και τον Ροντέν στο σημείο που οι ιδιοφυείς καλλιτέχνες συναντιούνται και γι’ άλλη μια φορά διαπίστωσα ότι αυτό που με τραβάει στη γλυπτική είναι τα μικρά έργα κι όχι τα τεράστια. Νομίζω πως το μέγεθος είναι αντιστρόφως ανάλογο της συγκίνησης που μπορεί να προκαλέσει ένα γλυπτό και γι’ αυτό η προσωπική μου αισθητική ικανοποιείται περισσότερο από έργα σε ανθρώπινα μεγέθη.
Ο Χαλεπάς έζησε χρόνια με το στίγμα του τρελλού κι αυτό τον ακολουθεί ακόμα και σήμερα, 70 σχεδόν χρόνια μετά τον θάνατο του. Η ψυχική του νόσος υπήρξε καθοριστική για την καλλιτεχνική του πορεία που χωρίζεται σε τρεις μεγάλες περιόδους και καταλυτική για τον αριθμό των έργων που σώζονται σήμερα αλλά και για το υλικό μέσα απ’ το οποίο μας παραδόθηκαν.


Ο Γιαννούλης Χαλεπάς γεννήθηκε στον Πύργο της Τήνου το 1851 από οικογένεια φημισμένων τηνίων μαρμαρογλυπτών. Ο πατέρας του και ο θείος του είχαν μεγάλη οικογενειακή επιχείρηση μαρμαρογλυπτικής με παραρτήματα στο Βουκουρέστι, την Σμύρνη και τον Πειραιά. Ο Γιαννούλης, ο μεγαλύτερος από τα πέντε αδέλφια του, είχε έφεση στην μαρμαγλυπτική και βοηθούσε τον πατέρα του στα έργα που ετοίμαζε ο τελευταίος για διάφορες εκκλησίες. Οι γονείς του τον προόριζαν για έμπορο, αλλά ο ίδιος τελικά αποφάσισε να σπουδάσει γλυπτική.

Α΄ περίοδος καλλιτεχνικής δημιουργίας απ’ το 1869 ως το 1877
Από το 1869 έως το 1872, μαθήτευσε στο Σχολείον των Τεχνών - την μετέπειτα Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών- με δάσκαλο τον Λεωνίδα Δρόση. Το 1873 έφυγε για το Μόναχο με υποτροφία του Πανελλήνιου Ιδρύματος Ευαγγελιστρίας Τήνου, για να συνεχίσει τις σπουδές του στην εκεί Ακαδημία Καλών Τεχνών με δάσκαλο τον Max von Windmann. Κατά την διάρκεια της παραμονής του στο Μόναχο, εξέθεσε τα έργα του «Το παραμύθι της Πεντάμορφης» και «Σάτυρος που παίζει με τον Έρωτα», για τα οποία και βραβεύθηκε. Ο «Σάτυρος που παίζει με τον Έρωτα», μαζί με το ανάγλυφο της «Φιλοστοργίας», παρουσιάστηκαν στην Έκθεση των Αθηνών το έτος 1875.
Το 1876 επέστρεψε στην Αθήνα, όπου άνοιξε δικό του εργαστήριο. Το 1877 ολοκλήρωσε στο μάρμαρο τον «Σάτυρο που παίζει με τον Έρωτα».

Τον ίδιο χρόνο άρχισε να δουλεύει το πιο διάσημο γλυπτό του, την «Κοιμωμένη» για τον τάφο της Σοφίας Αφεντάκη στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Την «Κοιμωμένη» του από το πήλινο πρόπλασμα την μετέφεραν αργότερα με το γλύφανό τους στο μάρμαρο οι μαρμαρογλύπτες Χαμηλός και Αλεξάκης.

Τον χειμώνα του 1877 προς 1878, ο Χαλεπάς υπέστη νευρικό κλονισμό και χωρίς κανέναν προφανή λόγο, άρχισε να καταστρέφει έργα του, ενώ επιχείρησε κατ' επανάληψη ν’αυτοκτονήσει. Με τα σημερινά δεδομένα της ψυχιατρικής, τα αίτια της ψυχασθένειάς του μπορούν ν’ αναζητηθούν στην τελειομανία του, την υπερκόπωση από την αδιάκοπη εργασία καθώς και στον ατυχή έρωτα του για μία νεαρή συμπατριώτισσά του που την ζήτησε σε γάμο και οι γονείς της αρνήθηκαν να του την δώσουν. Οι γονείς του Χαλεπά και οι γιατροί ανίκανοι να επικοινωνήσουν με τα βαθύτερα αίτια της ψυχασθένειας του νεαρού γλύπτη, αποφάσισαν να τον στείλουν ένα ταξίδι στην Ιταλία, για να συνέλθει αλλά η θεραπεία ήταν μόνο πρόσκαιρη. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα άρχισαν ξανά τα συμπτώματα: καταβύθιση στην σιωπή, μόνωση, παραμιλητό και αναίτιο γέλιο.
Καθώς η κατάστασή του επιδεινώνονταν συνεχώς, το 1888, οι γιατροί διέγνωσαν «άνοια» και οι δικοί του αποφάσισαν να τον κλείσουν στο Δημόσιο Ψυχιατρείο της Κέρκυρας. Στα 14 χρόνια του εγκελισμού του στοΨυχιατρείο, ο Χαλεπάς αντιμετωπίστηκε με τον σκληρό τρόπο που αντιμετώπιζαν όλους τους ψυχασθενείς την εποχή εκείνη: οι γιατροί και οι φύλακες είτε του απαγόρευαν να σχεδιάζει και να πλάθει, είτε του κατέστρεφαν οτιδήποτε εκείνος είχε δημιουργήσει και είχε κρύψει στο ερμάριο του. Λέγεται πως από όσα προσπάθησε να δημιουργήσει μέσα στο Ψυχιατρείο ένα μόνον έργο σώθηκε, κλεμμένο από κάποιον φύλακα και παραπεταμένο στα υπόγεια του ιδρύματος, όπου ξαναβρέθηκε τυχαία το 1942.

Το 1901, πέθανε ο πατέρας του κι έναν χρόνο μετά, στις 6 Ιουνίου 1902, βγήκε απ’ το Ψυχιατρείο σε κατάσταση ύφεσης. Πραγματοποίησε κατόπιν επιθυμίας του επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας συνοδευόμενος απ’ τον γλύπτη Θωμόπουλο. Οι διορατικές παρατηρήσεις του γύρω απ’ τα αρχαία γλυπτά φανέρωναν ότι είχε ανακτήσει την ψυχική και πνευματική του υγεία. Ωστόσο, κατά την επιστροφή του στην Τήνο, η συγκατοίκηση με την αυστηρή μητέρα του τον οδηγεί σταδιακά σε συσκότιση. Η μητέρα του, η οποία πίστευε ότι ο γιος της τρελάθηκε απ’ την «καταραμένη» τέχνη, δεν του επέτρεπε να ασχοληθεί ξανά με την γλυπτική, σε σημείο που αν εκείνος έφτιαχνε κάτι στοιχειώδες με κάρβουνο ή πηλό εκείνη το κατέστρεφε, προσπαθώντας να σβήσει κάθε ανάμνηση της προηγούμενης ζωής. Του σκορπάει τον λιγοστό πηλό που εκείνος πλάθει, ανάμεσα στα λουλούδια της αυλής. Ο Χαλεπάς γίνεται ένα άβουλο πλάσμα, «ο τρελός του χωριού» και βοσκός γιδιών.
Το 1905, τον επισκέπεται ο Τηνιακός γλύπτης Λάζαρος Σώχος και το 1908 ο Αντώνης Σώχος, είναι ουσιαστικά ο πρώτος καλλιτέχνης που τον βλέπει με αγάπη. Το 1915 ένα άρθρο–έκκληση του βουλευτή Θ. Βελλιανίτη ζητάει ετήσια χορηγία του ναού της Ευαγγελιστρίας στον εξαθλιωμένο πένητα.

Β’ περίοδος καλλιτεχνικής δημιουργίας απ’ το 1916 ως το 1930
Ο θάνατος της μητέρα του το 1916, πέρα απ’ την πλήρη αδιαφορία του καλλιτέχνη, σηματοδοτεί και τη λήξη μιας πολύς μακράς περιόδου κατά την οποία ο Χαλεπάς είχε ξεκόψει παντελώς από την τέχνη του. Ο καλλιτέχνης βρήκε ωστόσο το κουράγιο στα 65 του χρόνια να αρχίσει ξανά να ασχολείται με την γλυπτική, παρόλο που τα μέσα που διέθετε ήταν παντελώς πρωτόγονα και το επαρχιακό περιβάλλον εχθρικό προς κάθε αλαφροΐσκιωτο.
Αρχίζει να βρέχει και να ζυμώνει τον πηλό του. Δουλεύει μ' εντελώς πρωτόγονα μέσα, μ' ακονισμένα καλάμια αντί γλυφίδας, μ' ένα καρφί αντί καλέμι, δίχως καν συρμάτινο σκελετό για τα προπλάσματά του -κάτι που προσδιόριζε και τη στατική τους, αφού το φτενόχωμα που 'βρισκε δεν βάσταγε μετέωρα τα μέλη των σκαλισμένων μορφών. Δουλεύει νυχθημερόν, σαν να κυνηγάει τον χαμένο χρόνο, με ανεπαρκές φως, όλα τα έργα του μαζί, χαϊδεύοντάς τα από λίγο κάθε μέρα το καθένα τους, απορρίπτοντας πολλά, για να ξαναχρησιμοποιήσει τον πηλό τους, ωσότου να τα νιώσει αρτιωμένα. Γεμίζει βιβλία και γραμμένα κατάστιχα με σχέδια, συχνά το ένα πάνω στο άλλο. Επαναλαμβάνει ψυχαναγκαστικά θέματα από τη μυθολογία «Σάτυρος και Έρωτας», «Μήδεια» κι από τραπουλόχαρτα (σύμβολα του αρσενικού και του θηλυκού). Ο Σώχος του στέλνει χαρτιά κι εκείνος απαντώντας λέει σεμνά:
«…για καιρό δεν φαινόντουσαν ούτε λάτρεις ούτε θαυμαστές κι εχρειάστηκαν μια Κοιμωμένη για να ξυπνήσει τους βαθειά ροχαλίζοντας».
Αρχίζει μια μακροχρόνια περίοδος συστηματικής αυτοθεραπείας μέσα από σκληρή εργασία, όχι πια με έργα ψυχοπαθολογικής τέχνης αλλά με γλυπτά σε ανώτερα επίπεδα καλλιτεχνικής σύνθεσης, που δείχνουν γενικότερη ψυχική ανασύνθεση και ανασυγκρότηση. Η βαρύτατη ψυχική ασθένεια αποσύρεται αργά αλλά σταθερά. Από το 1918 έως το 1930 κάνει συνολικά πενήντα δύο έργα, λιγότερο ή περισσότερο φυσιολογικής τέχνης. Ζει πάντα μέσα στη στέρηση, βόσκει πρόβατα και κάνει θελήματα. Προς το τέλος της δεκαετίας 1920 αρχίζει να διαφαίνεται βελτίωση. Δεν εμφανίζει κανένα σημείο αρρώστιας στην τέχνη, ενώ έχει φυσιολογική επαφή με το περιβάλλον.
Το 1923, ο Θωμάς Θωμόπουλος, καθηγητής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και θαυμαστής του Χαλεπά, αντέγραψε σε γύψο πολλά έργα του γλύπτη για να τα παρουσιάσει στην Ακαδημία Αθηνών το 1925. Η έκθεση αυτή είχε ως αποτέλεσμα να βραβευθεί ο γλύπτης το 1927 με το Αριστείο των Τεχνών. Το 1928 πραγματοποιήθηκε δεύτερη έκθεση έργων του στο Άσυλο Τέχνης, και το 1930, με την επιμονή της ανηψιάς του Ειρήνης, ο γλύπτης αποφάσισε να εγκατασταθεί στην Αθήνα.

Γ’ περίοδος καλλιτεχνικής δημιουργίας απ’ το 1930 ως το 1938
Στην Αθήνα, κάτω από τη σκέπη της στοργικής Ειρήνης και του συζύγου της Βασίλη, ο καλλιτέχνης σχεδόν αναγεννάται από τις στάχτες του. Συνεχίζει να δημιουργεί αδιάκοπα ως τον θάνατο του, τον Σεπτέμβριο του 1938, διανύοντας τη δημιουργικότερη φάση της πολυτάραχης ζωής του. Σ’ αυτήν την περίοδο της πλήρους κοινωνικής και καλλιτεχνικής αποκατάστασης, ο Γιαννούλης Χαλεπάς ευτύχησε να δημιουργήσει ανεπανάληπτο φαινόμενο στην ιστορία της Τέχνης και της Ψυχιατρικής επιστήμης, αφού κατόρθωσε να ξεπεράσει τον παλιό εαυτό του με την αυτοθεραπεία μέσω της Τέχνης και να εγγραφεί στο πάνθεον των ιδιοφυιών, περιθωριακών καλλιτεχνών του παγκόσμιου στερεώματος.